A ti, mamá.

Teño a data de hoxe anotada nun papeliño. Como se tivese medo a esquecela ao igual que temo esquecerme de ti (de vós). Repítome e digo que van 15 anos, 15 anos sen pronunciar dúas sílabas sinxelas, pero cheas de significado: mamá. Déboche tamén escribir, pero doe pensar e recordar.

Lembrome perfectamente, como se de onte se tratara, da última vez que as pronunciei. Lembro os teus ollos, a túa mirada, e ese esbozo de sorriso debuxado nos teus beizos ao verme ao teu carón, mans collidas, e un último suspiro. O derradeiro. Estabas cansa, cansa de tanto loitar tras case dous anos de idas e voltas, e ese sorriso era de paz, de que estivese tranquila, que ela ía estar ben e dende algún lugar me ía coidar. Sorriso de confiaba en min, de que estaba preparada e  que todo iría ben. Sorriso para que así a recordase, sorrindo.

Tocábache descansar. Todo trascorreu máis lento que con papá, pero seguido. Sen descanso. Sen apenas tempo de coller folgos entre un final e unha diagnose que ti agochabas en silencio dende demasiado tempo por protexerme. Sempre pensando nos demais. Igual de aí herdei os meus silencios.

Sempre tentando sacando forzas. Pero desta, nin as operación, nin as sesión de quimio, nin as tentativas de radio, nin as longas semanas de hospitalización foron suficientes e novamente o vencedor non era a parte do meu clan.

Diante túa (vosa), demasiado calar; demasiado finxir; demasiado disimular. Todo está ben. Dor por dentro. Bágoas as agochadas. Sorriso ao cruzar a porta. E esperanza. Esperanza ao ver como o pelo volvía medrar deixando atrás a túa mirada inquisidora, cando os cabelos quedaban enredados entre as pugas do peite. Nó na gorxa; nó no estómago, sentadas, explicando, quitando importancia, de que todo ía saír ben. Compraríamos un pano bonito mentres, se ela quería, e senón, o pelo, é o de menos, medra. Eu, sen unha bágoa, firme e segura. Mentía. E aínda así esperaba que desta vez as novas non fosen tan malas.

Non quero recordar máis ese momentos, cada un deles segue a ser unha punzada no corazón. E hai días… e hoxe non é un día tan bo.

Infancia. Correr ata o final do patio. A bicicleta. “Ti vaste matar”. O teu pánico as cobras, que extendiches ata tortu e que mantiñas aínda 30 anos despois. Arrecendo a comida de domingo, cecáis algún postre. As historias da vida en Alemania, “de onde non debín volver”. A espiña por non aprender a montar en bici. Contos na cama (cos teus finais alternativos). A clave da organización. O teu recetario e ensinanzas culinarias. As flores no xardín, no balcón, na terraza… “as flores dan vida a casa”. O golpe da enfermidade de papá e o teu intento de protexerme. A túa insistencia en que sempre estudiase, como el tamén quería. As nosas visitas aos Milagros (lembro a última vez, ese esforzo por ir). O último Nadal xuntas, no hospital. Sempre boa anfitrioa.

Fuches o complemento perfecto para darme forma. Ensinachesme a ser muller forte. Coma ti. Esquivando sempre eso de “ser filla de viúva” nunhos tempos nos que non era tan sinxelo.

Loitar e saír adiante. Nos malos momentos, nos de tristura, nos de dor, mirar ao mañá. Aínda que ti e eu sabemos que esa fortaleza moitas veces é fachada. E aprender, sempre estar aprendendo. Eu xa aprendín, a marchas forzadas.

E con todo esto, eu sigo botándote de menos. Poder subir algunha vez á Levada conversando, ir aos Milagros, a comida dos domingos, sentarnos no porche da casa ao caír a noitiña… Pero sei que estás, con papá, en algún lugar, ollándome e protexéndome. As veces guiándome na túa desconfianza aos meus erros.  Tento, “palabrita”, facelo o mellor posible. Como ti me ensinaches, como a ti che gustaría para que estés (esteades) orgullosos. Para que cando me miredes, vexades que “non saín tan mal” depois de todo. Gracias.

A Cela

Era unha escapada pendente. Ou unha fuxida... unha fuxida do tempo actual e o que o rodea. Un encontrarme a min mesma no mesmo corazón dun espazo que, dende que mo descubriron, non podo deixar de voltar unha e outra vez para respirar e ordearme.

A Cela, Lobios, Parque Natural Baixa Limia Xurés, é unha recóndita aldea na que os bolos graníticos se fusionan coas vivendas dando forma a un espazo senlleiro no que vale a pena perderse.

A igrexa de Santa María recibe a veciños e aos que ata alí nos achegamos para deixar paso a un pobo que soubo adaptarse as condicións do entorno e aproveitar eses bolos para que, dalgún xeito, formasen parte das súas vidas.

Afectados polos recentes incendios dunhos días negros en Galicia, os veciños son poucos. O futuro, o sorrir dunha cativa de 20 meses que, con certo temor, aloumiña a Lobo mentres a nai me conta que nese día tiveron que fuxir, co medo de cheo no corpo e sen saber se voltarían ao que é o seu fogar. E eso, esté onde esté, é o máis importante. O fogar. De onde un sinte que é.

Como debe ser sempre, tamén aquí é necesario deixarse levar e sorprender polo recunchos da Cela. Polos seus canastros noutros tempos cheos de sustento, polos bolos que non venceron a un pobo, senón que formaron e forman parte del, polas vistas dos montes e montañas… sen reloxo. Só achégate e sinte como se o tempo se detivera. Sen presa. Pensa no seu pasado, nas rúas cheas de vida.
E soña. Soña cun futuro do rural.

Aluméame luniña

"O belo e vello Portomarín"

Asulagaron os soños, emerxeron os recordos. Triste pasado, seco presente.

Loce o sol. Unha constante dos últimos meses que conleva que a auga comece a escasear, que os ríos se convertan en regatos e o nivel dos embalses descenda. Tanto é así que o pasado emerxe de lugares como Portomarín (Lugo), que alá polos anos 60 viu como a súa vila orixinal, declarada Conxunto Artístico Nacional (1946), quedase sumerxida baixo as augas do embalse de Belesar.

Casas, negocios, arquitectura artística e popular, hortas, viñedos, o cemiterio (previo traslado dos corpos)... quedaron baixo as augas do que é o segundo embalse hidroeléctrico máis grande de Europa, mudando os soños e o trascorrer do día a día dos veciños que deberon mudarse ao novo pobo. A nova vila segue unha estética tradicional e garda entre as súas rúas construccións rescatadas daquel antigo Portomarín, como a igrexa de San Xoán, cuxas pedras foron numeradas e trasladadas unha a unha á nova vila, a igrexa de San Pedro, os pazos do Conde de Maza, Pimentales ou Berbetero ou o arco que preside a entrada do pobo é que formaba parte da ponte romana.

Paso obrigado do Camiño de Santiago, o antigo Portomarín emerxe hoxe amosando o engado dos esqueletos das construccións que nun tempo estiveron cheas de vida dando forma aos dous barrios separados polo Miño. Entre eles, a base dun palco da música que nos días de festa reunía ao pobo para escoitar e bailar ao son da banda; os piares base que serviron para acoller a igrexa provisional; a fábrica da luz que iluminaba as noites dos veciños ou as vivendas da antiga aldea de Ferreiroá.

Paseando polo que sería o seu coqueto malecón, un pode regresar ao pasado da man dos dez paneis instalados para informar aos visitantes (en tres idiomas) do que fora a vila. Neles recóllese unha descripción dos lugares máis emblemáticos e están acompañados por un código QR que trae aos trebellos imaxes do "belo e vello Portomarín", segundo rezan. Un bo aproveitamento turístico para un un triste pasado e seco presente contra o que non se pode loitar.

As pantasmas das ruinas da vila e os troncos de árbores mortas contrastan co verde tapiz que comeza a medrar. Unha estampa que non deixa de ser fermosa e atraer a miles de visitantes que se mesturan cos peregrinos a Santiago e que se ven sorprendidos polo encanto dunha vila con dúas facianas, a do pasado e a do presente.

Dende as terras altas do Monte do Cristo onde se levanta o novo Portomarín, os veciños ven dende mediados do século XX (1962) a  vella vila e, con nostalxía e tristeza, contan a fillos e netos como era a vida alí, antes de que o Miño volva a engulir as ruinas por quen sabe canto tempo e as xacias volvan a dominar as augas.

Outro dos reclamos de Portomarín é a Festa da Augardente que se celebra o día de Pascua (no 2018 a súa 48 edición) e que atrae a miles de persoas a degustar a espirituosa bebida.

Non moi lonxe da vila ubícase o Castro de Castromaior, a pé do Camiño de Santiago, no que as rúas transversais dividen os edificios de planta cuadrangular e esquinas redondeada. Unha importante testemuña da historia máis antiga da que se excavaron dous dos seis recintos co que conta, descubrindo e reconstruíndo parte de murallas e vivendas.

E baixo o intenso azul do ceo emprendemos o regreso. Na retina, fermosas imaxes. No maxín, o día a día dunha vila asulagada.

Aluméame luniña

Castelo de Sande

Aguanta. Non te derrubes. Aguanta un pouco máis. Se non te viñeches abaixo en todos estes anos, non o fagas agora. Aguanta ata que aos que lle compete (todos) se poñan de acordo e che den o valor que ti mereces.

Se che serve de consolo, na miña mente e no meu corazón (e dou fé que no de moita máis xente) non vas esmorecer. Formas parte do "skyline" do lugar que me viu nacer e medrar. Es o* protagonista dunha chea de excursións e agochas un feixe de segredos de todo tipo e lendas. 

Lembro como eras o destino de moitas tardes de verán. Ata os teus pés íamos, de paseo ou en bici e, dende  alí, dábamos comezo ao non pouco arriscado e complicado ascenso en tramos, gabeando polas pedras, polo "mellor" camiño ata chegar a túa raíz. 

Unha vez alí arriba, sentíndonos felices de acadar a cumbre, desfrutábamos das vistas coa que a túa posición elevada nos agasallaba (e agasalla) e repoñíamos forzas en improvisadas merendas (cada un de nós, con 100 pesetas... menudo banquete facíamos!). Mirábamos, cheos de curiosidade, as marcas das pedras que che dan forma e esa ventá... que agocharías dentro? que contarías se as pedras falasen? que teñen de certo as lendas que nos contaban sobre ti? onde están a trabe de ouro? e a de ferro? e os teus túneles que comunicaban con outros lugares? Canto misterio envolves... e ese é un valor incalculable.

A miña xeración non foi a primeira en subir, en peregrinar ata a túa aba, sorteando pedras, pero cecáis sexa das penúltimas. Dichoso despoboamento! Non fai falla máis que mirar a un lado e ao outro e contar casas valeiras. Moitos dos que tiñan mil cousas que contar sobre ti xa non están, e a maioría dos que están xa non contan con folgos suficientes para gabear para verte de preto. Xente nova, pouca, moi pouca.

Pero ti segues aí, rexa e forte, medio cuberta por enredadeiras que, cecáis, conforman un natural corsé que non deixa que te veñas abaixo. Aí estás, observando o trascorrer do día a día dos que fican no pobo

e recibindo aos que imos de cando en cando, como un faro que alumea o raigame que nunca se debe perder de vista. Por eso, ao chegar, ao cruzar o cartaz que anuncia "Sande", a primeira ollada é a dereita, ao alto, e comprobar que segues aí, impasible ante o paso do tempo. 

Noites de treboada e lóstregos, tremores de terra, naturais e "non tan naturais", noites de lúa chea, aquelarres e meigas non puideron contigo. Por eso e por moito máis, aguanta. Non te derrubes. 

"Castelo de Sande

pernas de avión

cantas terras vexo

todas miñas son"

Aluméame luniña

* Para nós non é Torre, é Castelo